Ffiniau planedol

Ffiniau planedol

Enghraifft o'r canlynol	cysyniad
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae ffiniau planedol yn fframwaith i ddisgrifio hyd a lled effeithiau gweithgareddau dynol ar system y Ddaear (y System Ddaear), a'u terfynau. Y tu hwnt i'r terfynau hyn, efallai na fydd yr amgylchedd yn gallu hunan-reoleiddio mwyach. Golyga hyn y byddai system y Ddaear yn gadael y cyfnod o sefydlogrwydd yr Holosen, pan ddatblygodd cymdeithas ddynol.^[1][2] Mae croesi ffin planedol mewn perygl o newid amgylcheddol sydyn. Mae'r fframwaith yn seiliedig ar y dystiolaeth wyddonol bod pobol, yn enwedig rhai cymdeithasau diwydiannol ers y Chwyldro Diwydiannol, wedi dod yn brif yrrwr newid amgylcheddol byd-eang. Yn ôl y fframwaith, “gall mynd dros un neu fwy o ffiniau planedol fod yn niweidiol neu'n drychinebus oherwydd y risg o groesi trothwyon a fydd yn sbarduno newid amgylcheddol sydyn, o fewn systemau a hynny o raddfa gyfandirol i raddfa blanedol.”^[1]

Mae cymdeithasau dynol wedi gallu ffynnu o dan amodau hinsawdd ac ecoleg cymharol sefydlog yr Holosen. I'r graddau nad yw'r ffiniau prosesau system Ddaear hyn wedi'u croesi, wedi'u parchu, maent yn nodi'r "parth diogel" ar gyfer cymdeithasau dynol ar y blaned.^[2] Daeth y cysyniad yn ddylanwadol yn y gymuned ryngwladol (ee Cynhadledd y Cenhedloedd Unedig ar Ddatblygu Cynaliadwy), gan gynnwys llywodraethau ar bob lefel, sefydliadau rhyngwladol, cymdeithas sifil a'r gymuned wyddonol.^[3] Mae'r fframwaith yn cynnwys naw proses o newid byd-eang. Yn 2009, yn ôl Rockström ac eraill, croeswyd tair ffin eisoes (colli bioamrywiaeth, newid hinsawdd a chylchred nitrogen), tra bod eraill mewn perygl ac ar fin cael eu croesi.^[4]

Yn 2015, cyhoeddodd nifer o'r gwyddonwyr yn y grŵp gwreiddiol ddiweddariad, gan ddod â chyd-awduron newydd a dadansoddiadau newydd yn seiliedig ar fodel i mewn. Yn ôl y diweddariad hwn, croeswyd pedwar o'r ffiniau: newid hinsawdd, colli cyfanrwydd biosffer, newid system tir, a newid cylchoedd biogeocemegol (ffosfforws a nitrogen).^[5] Mae gwyddonwyr hefyd wedi newid enw'r ffin " Colli bioamrywiaeth " i "Newid yng nghywirdeb biosffer" (gwreiddiol: "Change in biosphere integrity") i bwysleisio pwysigrwydd nid yn unig nifer y rhywogaethau ond hefyd gweithrediad y biosffer yn ei gyfanrwydd i sefydlogi system y Ddaear. Yn yr un modd, ailenwyd y ffin "llygredd cemegol" yn "Cyflwyno endidau newydd", gan ehangu'r cwmpas i ystyried gwahanol fathau o ddeunyddiau a gynhyrchir gan bobl sy'n amharu ar brosesau system y Ddaear.

Yn 2022, yn seiliedig ar y llenyddiaeth sydd ar gael, daethpwyd i'r casgliad mai cyflwyno endidau newydd oedd y 5ed ffin blanedol.^[6]

1. ↑ ^{1.0 1.1} Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; ni roddwyd testun ar gyfer 'ref' o'r enw :4
2. ↑ ^{2.0 2.1} Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; ni roddwyd testun ar gyfer 'ref' o'r enw :5
3. ↑ "Ten years of nine planetary boundaries". www.stockholmresilience.org (yn Saesneg). November 2019. Cyrchwyd 2022-03-30.
4. ↑ "Earth's boundaries?" (yn en). Nature 461 (7263): 447–448. 2009. Bibcode 2009Natur.461R.447.. doi:10.1038/461447b. ISSN 0028-0836. PMID 19779405.
5. ↑ Steffen, Will; Richardson, Katherine; Rockström, Johan; Cornell, Sarah E.; Fetzer, Ingo; Bennett, Elena M.; Biggs, Reinette; Carpenter, Stephen R. et al. (2015). "Planetary boundaries: Guiding human development on a changing planet" (yn en). Science 347 (6223): 1259855. doi:10.1126/science.1259855. ISSN 0036-8075. PMID 25592418. https://www.science.org/doi/10.1126/science.1259855.
6. ↑ Persson, Linn; Carney Almroth, Bethanie M.; Collins, Christopher D.; Cornell, Sarah; de Wit, Cynthia A.; Diamond, Miriam L.; Fantke, Peter; Hassellöv, Martin et al. (2022-01-18). "Outside the Safe Operating Space of the Planetary Boundary for Novel Entities". Environmental Science & Technology 56 (3): 1510–1521. Bibcode 2022EnST...56.1510P. doi:10.1021/acs.est.1c04158. ISSN 0013-936X. PMC 8811958. PMID 35038861. https://doi.org/10.1021/acs.est.1c04158.